Ahmet Özcan, “Bir İstanbul Distopyası: İstanbul’un Sınıfsal ve Kimliksel Dönüşümü Bağlamında Karşı-Kentler, Folyo-Yaşamlar ve Yok Mekanlar”, (içinde) Murat Şentürk (ed.), Göç, Kentleşme ve Aidiyet Ekseninde Esenleri Anlamak, İstanbul: Şehir Yayınları, s. 105-128.
Örtün, evet ey felaket sahnesi… Örtün artık ey şehir;
Tevfik Fikret, Sis
örtün ve sonsuz uyu, ey dünyanın koca kahpesi
İstanbul, “ana şehir” anlamına gelen, iç içe geçmiş kent ve banliyölerden oluşan ve ülkenin siyasal, kültürel ve ekonomik merkezini oluşturan bir megapol (meterpolis) olarak adlandırıla gelmiştir. Bu tanım, hızla artmaya devam eden nüfusuyla tek başına onlarca şehrin ve birçok ülkenin toplam nüfusunu aştıgı ve merkezinin belirlenemez hale geldiği bu kentin neo-liberal politikalar bağlamında dönüşümüne ve bu dönüşümün kent yığınlarını taşımakta olduğu bir felaket öngörüsüne dikkatleri çeken ödüllü bir belgesel tarafından “ucu olmayan şehir” (ekümenapolis[1]) tanımıyla ikame edilmiştir. Nasıl adlandırırsak adlandıralım İstanbul, 1980’lerden itibaren yükselişe geçen küresel neo-liberal dönüşümün bir parçası ve nesnesi haline gelmiş durumdadır. Bu dönüşümün en somut sonucu, bir hiper-mekan olarak kentin sınıfsal ve kimliksel alt mekanlara bölünmesi ve bunların birbirlerinden keskin çizgilerle ayrıştırılmasıdır. Bu, sermaye ve iktidarın ortadaki kaostan kâr ve güç devşirme yönetimidir.
İlk olarak, Istanbul’da orta sınıflar, etrafı çevrilmiş, güvenlikli ve bir yaşam alanı olarak kendi kendine yeterli siteler içine kapalı topluluklar olarak saklanır. Amaçlanan, yoksul yığınların görünür olmadığı korunaklı folyo mekanlarda, orta sınıfların siyasal, kültürel ve ekonomik serbest tüketiminin garanti altına alınmasıdır. Ancak söz konusu olan, salt sınıfsal degil, aynı zamanda kimliksel bir bölünmedir de. Başta Ayazma, Sulukule ve Tarlabaşı olmak üzere, yıllardır kentin merkezlerinde yoksul yığınlara ev sahipliği yapan “karşı-kentler”, kentsel dönüşüm projeleri kapsamında yıkılır ve hem sınıfsal hem de kimliksel olarak aşağı tutulan bu insanlar, şehrin dışına doğru zorunlu bir iskana tabi tutulurlar. Diğer taraftan, Sultanbeyli gibi mevcut iktidar ile istikrarlı bir patronaj ilişkisi geliştirmeyi başarmış başkaca mahallelerin ise yoksul kaçak kentler olarak büyümesine, en azından şimdilik, izin verilmektedir. Kent yoksullarının kent merkezinden dışlanması ile orta sınıfların güvenlikli folyo kentlere yerleştirilmesi, kent merkezlerinin tüketime yönelik olarak en baştan oluşturulmasını da olanaklı kılar. Plazalar ile iş ve alışveriş merkezleri, neo-liberal bir salgın olarak her taraftan fışkırıp kenti bir yok-mekana dönüştürür. İşte, bu makale, bu dönüşümün tarihsel ve sosyolojik arka planı üzerine bir analiz ile İstanbul’u taşıdığı gelecek üzerine bir tahayyül denemesidir.
GENAR ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin yaptığı “İstanbullu Olma Bilinci Araştırması”nın (2001) belki de en önemli sorusu – “Kendinizi İstanbullu hissediyor musunuz?” – karşısında elde edilen sonuç, söz konusu neo-liberal dönüşümün en radikal ve çıplak şekilde yaşandığı İstanbul’daki yabancılaşmanın ürkütücü boyutlarını gözler önüne sermektedir. [1]
[1] S. Bilal Nur (kor.) (2001), İstanbullu Olma Bilinci Araştırması, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve GENAR Sosyal Doku Projesi, 2001, s. 84. Ayrıca bakınız: ekumenopolis.net
Nec Spe Nec Metu 